سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

نقش و حقوق زنان در مدیریت پایدار سرزمین هر ساله روز 17 ژوئن (27 خرداد ماه) به عنوان روز جهانی مقابله با بیابانزایی و خشکسالی توجه داده می شود. بیابان‌زایی تغییری در خصوصیات خاک، پوشش یا اقلیم است که باعث کاهش مداوم خدمات زیست بوم به‌عنوان اساس پایداری حیات می‌گردد. این پدیده مجموعه‌ای از پیامدهاي ناخوشایند محیطی را براي انسان به بار می‌آورد. گروهی از این پیامدها به اثرات غیرمستقیم انسانی هم چون مهاجرت جمعی، فقر، کمبود آب و غذا و کشمکش بر سر منابع زمینی و آبی مربوط می‌شود و گروه دیگر مشکلات بهداشتی مربوط به کاهش کیفیت آب، چه ازنظر دسترسی یا از آن مهم‌تر، ازنظر میزان نمک، آلودگی و ... آن را شامل می‌شود. گسترش بیابان‌زایی منجر به خسارات اقتصادي، تخریب محیط‌زیست، شرایط ناپایدار سیاسی محلی و هرج‌ومرج‌های اجتماعی می شود. از آنجائیکه مفهوم بیابانزائی به از دست دادن خدمات اکوسیستم بدلیل تاثیر آشفتگی های انسانی و یا تغییرات اقلیمی در اکوسیستم های مناطق خشک مرتبط است، لذا سناریوهای آینده تغییر اقلیم در انتظار بدتر شدن پیشرفت بیابان زائی در سراسر جهان از طریق تغییرات بارش، افزایش تکرار خشکسالی و دوام شرایط خشکی اند. بعلاوه پیش بینی می شود تا رشد سریع جمعیت در مناطق خشک با همراهی نیاز رو به تزاید برای منابع طبیعی کمیاب، رخ دهد. کاهش فقر، کاهش از دست رفتن تنوع زیستی و تغییرات اقلیمی وابسته به انسان و بهبود رفاه انسان در مناطق متاثر از بیابان زائی هدف نهایی برنامه های کاهش بیابان زائی است که اغلب بسته به دانش بومی، میزان امکانات و تکنولوژی در اختیار و استقبال و پذیرش جوامع محلی است. اتخاذ سیاست های اصولی و دیدگاه های مدیریتی برای مدیریت یکپارچه آب، خاک و پوشش گیاهی در این مناطق مورد نیاز است. ممانعت وکاهش بیابان زائی همچنین نیازمند درک ریشه ها و بازخوردها همچنین پایش و ارزیابی پیشرفت، طراحی و اجرای استراتژی های مدیریتی ویژه هر منطقه است. اتخاذ اقدامات کنترل بیابانزائی نیازمند شناخت و پایش علائم هشدار اولیه یا نشانگرهای بیابانزائی و به کار گیری شیوه های مهار متناسب است. دامنه ای از نشانگرهای بیوفیزیکی (تغییرات پوشش اراضی، تنوع زیستی، حاصلخیزی خاک، کمبود رطوبت، فرسایش)، اقتصادی (کاهش بازده تولید غلات، تولید علوفه، درآمد خانوار)، اجتماعی (افزایش مهاجرت روستا به شهر، تغییر ساختار جمعیت، کاهش همبستگی اجتماعی، کاهش بهداشت و سلامت، افزایش نرخ بیکاری) و سیاسی (کاهش اعتماد به دولت، مناقشات، اعتراضات و برگزاری تجمعات) زنگ خطر وقوع یا تشدید بیابانزایی به حساب می آیند. نقش عوامل انسانی به عنوان کلید پیشران های تخریب اراضی مورد توافق همگان است. توسعه نیافتگی، فقر جوامع روستائی و فشار فزاینده بر مناطق شکننده اکولوژیکی در بدتر شدن شرایط زیست محیطی موثر فرض شده و باعث بیابان زائی می گردد. این فرایندها با تغییرات بستر اجتماعی و اقتصادی و شدت و روش بهره برداری از اراضی توسعه می یابند. محرزترین مثال بیابان زایی و پیامدهای فاجعه بار آن را می توان در شرق کشور سراغ گرفت. منطقه سیستان در ناحیه ای واقع شده که به دلایل مختلفی چون وابسته بودن تام به آبهای فرامرزی، خشکسالی دوره ای ومداوم، وزش باد های فرساینده، شوری زایی و استفاده مفرط از اراضی، حساس به تخریب زمین و متاثر از پدیده بیابانزائی بوده در نتیجه به دلیل عوامل اقلیمی و دخالت های انسانی (بویژه سد سازی های و اقدامات مهار آب در افغانستان) آسیب های زیادی متوجه ساکنان و تاسیسات اقتصادی منطقه شده بطوریکه اینک با قطع جریان آب هیرمند و عدم تحقق حقآبه ایران بیم مهاجرت های وسیع مردم می رود. امسال شعار روز جهانی مقابله با بیابانزایی و خشکسالی (17 ژوئن برابر با 27 خرداد ماه) "نقش و حقوق زنان در مدیریت پایدار سرزمین" است. پذیرفتن حق زنان در مالکیت، پذیرفتن سهم آنان در مدیریت بهره برداری و نیز کنترل عوامل تخریب سرزمین مورد توجه ویژه است. به میزانی که آسیب پذیری زنان در بلایای طبیعی بدلیل نقش آنان در حمایت روحی و همراهی اقتصادی خانواده مهم و تاثیرگزار است، مشارکت زنان به منظور مقابله با بیابان زائی برای کاهش فقر جهانی و کاهش از دست رفتن تنوع زیستی و تغییر اقلیم وابسته به انسان، جدی و حیاتی می باشد در واقع آگاهی بخشی در خصوص تاثیرات نامتناسب بیابانزایی و تخریب زمین روی زنان به نسبت مردان و لزوم مشارکت آنان درتصمیم سازی و سیاستگذاری، پراهمیت دانستن مشارکت زنان در مدیریت پایدار اراضی و فراتر از آن دستیابی به عدالت جنسیتی، انسجام بخشی به حمایت های جهانی برای دستیابی زنان به مالکیت اراضی و اطمینان از دستیابی زنان به مالکیت، دانش، استعداد، توانایی و قابلیت رهبری آنان می تواند نوید بخش آینده ای باشد که توقف روند تخریب سرزمین از اهداف آن ذکر شده است.

حسین سرگزی؛ دکترای بیابانزدایی، کارشناس منابع طبیعی سیستان و بلوچستان